Verworven inzichten uit jarenlange ervaring als arts
Qua beroep was ik anesthesioloog. In dit interview vertel ik erover. Daarbij specialiseerde ik me in pijnbehandeling en in palliatieve zorg. Vandaar dat veel van onderstaande thema’s met dit vakgebied te maken hebben, zoals «Pijn bij kanker» en «Orgaandonatie».
Geleidelijk aan verdiepte ik me in veel andere onderwerpen die raken aan christelijk denken en medische praktijk. Vandaar dat je hieronder ook veel daarover aantreft, zoals «Bidden voor zieken» en «Euthanasie».
Vanaf voorjaar 2020 kregen we met een nieuwe ziekte te maken: COVID-19. Dat was reden voor mij om me te verdiepen in de pandemie, de vaccinatie tegen deze virusinfectie en de invloed van corona op de samenleving. Zie hieronder onder de knop «Corona».
Al deze thema’s heb ik hieronder per onderwerp en alfabetisch gerangschikt. Klik op de gewenste link:
Abortus
Vele jaren was de VBOK dé vereniging die opkwam voor de beschermwaardigheid van het ongeboren kind. Omineus was het bericht in 2019 van de VBOK waarin zij het voornemen bekend maakte om op te gaan in Siriz. Hierover heb ik in enkele artikelen commentaar gegeven:
- VBOK zal sterker zijn zónder Siriz, Reformatorisch Dagblad 2019.
- Behoud de VBOK – juist nu!, Katholiek Nieuwsblad 2019.
Hierover sprak ik ook bij Uitgelicht op 26 september 2019 klik op de foto, 8 minuten. Maar eind 2019 concludeerde ik in mijn blog, VBOK is geen vereniging meer ‘ter Bescherming van het Ongeboren Kind’. Zo waren zij in 2022 geheel stil bij twee wetswijzigingen in de Wet afbreking zwangerschap: het schrappen van de beraadtermijn en het laten verstrekken van de abortuspil door de huisarts.
De organisatie Schreeuw om Leven vult sindsdien steeds meer het gat dat de VBOK heeft laten vallen. Dat was mede reden voor me om op 14 november 2020 een bijdrage te leveren aan hun jaarlijkse Mars voor het Leven, die deze keer vanwege de coronamaatregelen gedaan werd in de vorm van een livestream vanuit Nieuwspoort in Den Haag. Het gedeelte waaraan ik meedeed is hier te bekijken 20 minuten.
Een hieraan gerelateerd onderwerp is wetenschappelijk onderzoek met embryo’s. Kweken ervan en ermee experimenteren leidt onherroepelijk tot erna doden van deze embryo’s. Hiertegen bestaan niet alleen religieuze maar ook niet-religieuze bezwaren, leg ik hier uit (Nederlands Dagblad, 2022). Zo pleiten sommige humanisten voor een recht van het kind. Verzet komt verder mede voort uit het intuïtieve besef van de waarde van nieuw menselijk leven en de transcendente ervaring bij zwangerschap en geboorte.
Occultisme
In Bedwelming, boze geesten en bedrog beschrijf ik mijn belevenissen met het occulte toen ik nog student was: van geneeskrachtige kruiden en magische stenen tot spiritistische seances en transcendente meditatie. Dit hoofdstuk verscheen in Niet te geloven?! 15 medici over God, wonderen en onzichtbare machten (2002; zie cover hiernaast).
Ik waarschuw voor meer eigentijdse vormen van onzichtbare machten in het interview Aandachtig leven door mindfulness (Reformatorisch Dagblad, 2012) en in het interview Niet alles wat rust geeft, is goed (RMU.NU, 2014).
Over het raakvlak tussen sommige vormen van alternatieve geneeswijzen en occultisme werd ik in 2011 geïnterviewd door cv·koers.
De stelling Homeopathische middelen moeten niet langer uitgestald worden in de openbare apotheek verdedigde ik in het Nederlands Dagblad op 17 november 2022.
Corona
Hieronder vind je een chronologische verzameling van mijn bijdragen vanaf maart 2020 over de coronacrisis.
| Titel met link en quote | Uitgave |
|---|---|
| Stand van zaken rond corona
Bij RTV Lansingerland vertel ik over de actuele besmettingscijfers, hoe ouderen zich erbij voelen en over de waarde van de “herhaalprik”. tv-interview 4 minuten |
 Goedenavond Lansingerland 2 november 2022 |
| Is het verstandig om op het vernieuwde vaccin te wachten?
Interview door Rutger Hillenaar van RTV Lansingerland tv-interview 2 minuten |
 Lansingerland Actueel 16 september 2022 |
Stel de vaccinatiecampagne uit tot de aangepaste vaccins beschikbaar zijn
De ‘oude’ vaccins zijn minder effectief tegen de huidige omikron-varianten. De grote winsten op de omzet van de wereldwijde verkoop nodigden de medicijnfabrikanten Moderna en Pfizer weinig uit om er eerder vanaf te stappen. |
 25 augustus 2022 |
| Lockdown te voorkomen?
Interview door Fenna van RTV Lansingerland over de actuele situatie rond corona. Wat kunnen we zelf doen om een lockdown te voorkomen, en wat doet de overheid eigenlijk? tv-interview 5 minuten |
 Goedenavond Lansingerland 6 juli 2022 |
| Corona niet weg geweest, terwijl het volop zomer is
In de radiostudio bij Jan Willem de Vries bespreken we de actuele situatie rond corona. Helaas stijgen de cijfers weer, maar vreemd genoeg wacht de overheid met het aangeven of en wanneer maatregelen nodig worden. In de tussentijd reden genoeg om zelf waakzaam te blijven. radio-interview 9 minuten |
Het Magazine 24 juni 2022 |
| Vaccinatie tegen corona: veilig? effectief? nodig?
In dit gesprek met Jan Willem de Vries en Marco Oudshoorn komen vragen van luisteraars aan bod: vragen over de werking van de vaccins; over de snelle ontwikkeling in het laboratorium; hoe men hier vanuit religieus standpunt naar kijkt; of jongeren het wel nodig hebben; en hoe het zit met die derde prik. radio-interview 32 minuten |
Het Magazine 5 november 2021 |
Interview over mijn werk als vaccinatiearts
Ik vind de sfeer van ‘de schouders eronder’ heel goed, en hoe de GGD-organisatie het opgepakt heeft. Dat ze in zo’n korte tijd zo veel mensen hebben kunnen mobiliseren. Uiteindelijk doen we het allemaal samen. |
 19 oktober 2021 |
Legitimeer alle papieren opties van een coronatoegangsbewijs
Ook het papieren bewijs dient het tegengaan van verspreiding van het coronavirus. Daardoor besef je bovendien dat de pandemie verre van voorbij is. |
16 september 2021 |
Houd gerichte vaccinatiecampagnes
Sommige huisartsen verzorgen vaccinatie voor wie uit schaamte een openbare vaccinatielocatie mijdt. |
5 augustus 2021 |
Laat je alsnog vaccineren!
Een kleinschalige locatie in de eigen woonomgeving, die iedereen kent en goed bereikbaar is, is een drempel die gemakkelijker genomen wordt. Het is voor het team in de priklocatie een sport om de mensen er zo soepel mogelijk doorheen te loodsen. |
  23 juni 2021 door Freek Zijlstra |
Leeftijd als selectiecriterium bij opname op de IC
De medische criteria zijn doorslaggevend maar het is goed om na te denken over de situatie als we daar niet meer mee uitkomen. tv-interview 10 minuten |
 Family7, Uitgelicht 5 januari 2021 |
Welke impact had corona het afgelopen jaar op de zorg
De lockdown was nodig. Pas door vaccinatie komen we weer uit deze crisis. tv-interview 25 minuten |
 Family7 – Uitgelicht 30 december 2020 |
Meld je aan voor extra handen in de zorg!
Het vuur van het saamhorigheidsgevoel en het met elkaar de schouders eronder zetten, kan wel wat aangewakkerd worden. |
4 november 2020 door Freek Zijlstra |
| Ich möchte kein Intensivbett blockieren
Der niederländische Arzt Paul Lieverse, 66, will Jüngeren den Platz auf der Intensivstation überlassen, falls er selbst an Covid-19 erkrankt. Auch andere, glaubt er, sollten sich darüber Gedanken machen. Wie kommt man auf solch radikale ran? Het meest belangrijk bij zulke gesprekken zijn eerlijkheid en empathie. En tijd. |
 23 april 2020 door Uli Rauss |
Dilemma rond corona: wel of niet aan de beademing
Zo’n besluit, waarbij je ook je huisarts kunt betrekken, moet je zorgvuldig met je naaste gezinsleden doorspreken. |
 6 april 2020 door Huib de Vries |
Corona: er is méér dan de intensive care
De vraag mag gesteld worden: Zou je zelf, als de nood aan de man komt, gebruik willen maken van de meest intensieve ziekenhuiszorg? |
27 maart 2020 samen met Theo Boer |
Kiezen voor niet beademen bij een corona-infectie
Beademing bij corona is geen kleinigheid en de uitkomst is onzeker. Niet laten beademen is ook een mogelijkheid. |
 27 maart 2020 door Ineke Evink |
In een radio-interview bij EO’s Dit is de Dag 2,5 minuten geef ik toelichting over mijn persoonlijke keuze om bij ernstig ziek worden door corona niet op de IC beademd te willen worden. De columnist Bert Keizer maakt van mijn stellingname een beetje een karikatuur maar onderstreept in de rest van zijn column de juistheid van wat ik stel over de impact van een IC-opname voor 70-plussers. Zie Trouw 27 maart 2020. De columnist Menno Oosterhoff, psychiater, uit zijn respect en laat merken erdoor aan het denken te zijn gezet. Zie Medisch Contact 30 maart 2020. |
  24 maart 2020 |
| Wat gebeurt er als je niet beter wordt van corona? Kan morfine helpen? |  |
Als je overlevingskans klein is, beland je in Nederland niet op de intensive care
Ik wil niet dat ik, op mijn 66ste, nog een beslag doe op de beperkte IC-capaciteit. |
 20 maart 2020 door Frederiek Weeda |
Oud-zorgmedewerkers melden zich massaal
Het is belangrijk dat er voor corona-patiënten geestelijke en waar nodig palliatieve zorg beschikbaar is. |
17 maart 2020 door Aaldert van Soest |
Bidden voor zieken
In De dokter en de dominee van Geloof in zorg van 2010 gaan de theoloog Mart-Jan Paul en ik in gesprek over gebed voor genezing.
Het interview Genezende handen in Bidden met open handen uit 2007 gaat ook over bidden voor zieken. Betekent dat altijd gebed om genezing?
Bidden is geen trucje is een interview in het Reformatorisch Dagblad van 2012 over hetzelfde thema.
Hoe dit in de spreekkamer bespreekbaar te maken, vertel ik in het interview Wijsheid in de spreekkamer (Nederlands Dagblad, 2015).
Over het feit dat zelfs een relatief kleine ingreep voor de persoon zélf heel ingrijpend kan zijn, schreef ik dit artikel (Reformatorisch Dagblad, 2013).
Palliatieve sedatie
Zo’n 20 jaar geleden begon de discussie of bewusteloos maken wel of niet een passende maatregel is bij moeilijke situaties bij het levenseinde. Onder de titel Sterven kost tijd (Medisch Contact 2003) schreef ik mee met vijf andere collega’s om uit te leggen dat het hierbij niet gaat om een alternatief voor euthanasie.
Toen speelde de discussie al of sedatie toegepast wordt om de euthanasieprocedure te omzeilen, terwijl de intentie van beide – euthansie tegenover palliatieve sedatie – geheel anders is. Die twee toch door elkaar halen schept verwarring, bemoeilijkt het werk en schept wantrouwen tegen de dokter, zo betoogde ik in Wantrouwen tegen de spuit (Reformatorisch Dagblad 2003).
Het onderwerp bleef me bezighouden. Onder de titel Palliatieve sedatie: een glijdende schaal (Medisch Contact 2009) bepleit ik dat palliatieve sedatie alleen in de stervensfase toegepast mag worden en alleen indien een symptoom refractair is of de behandeling ervan buitenproportioneel.
Maar de verwarring was lang niet voorbij, reden voor Rob Bruntink en mij om er nogmaals aandacht aan te besteden: Palliatieve sedatie: een verwarrend begrip (Pallium 2012).
Palliatieve sedatie wordt sindsdien echter meer en meer toegepast. Hierbij is het de vraag of er echt geen andere manier was om de laatste uren of dagen te begeleiden en of het zelfs als sluiproute voor euthanasie wordt toegepast. Hierover sprak ik samen met medisch ethicus Theo Boer bij Family7 in het programma Uitgelicht 20 minuten (of klik op het plaatje).
Euthanasie
In Nederland werd euthanasie in 2001 wettelijk geregeld, welke wet in 2002 van kracht werd. Hierover ben ik vanaf het begin kritisch geweest omdat het de mogelijkheden voor goede palliatieve zorg ondermijnt, zoals ik in dit interview uit 2002 uitleg.
Over het spannende terrein van levensbeëindiging aan de ene kant en goede zorg voor ernstig zieken aan de andere kant schreef ik een tweeluik in Dood gewoon? Perspectieven op 35 jaar euthanasie in Nederland (Lindeboomreeks nr. 15, 2005; zie cover hiernaast):
In Palliatieve zorg verdient beter (Trouw, 2015) verdedig ik de stelling dat tijdig aangeboden, deskundige palliatieve zorg het aantal euthanasieverzoeken vermindert. Dit essay is voor een Engelstalig publiek bewerkt tot Fewer cases of euthanasia by proper palliative care (Catholic Medical Quarterly, 2015).
Wat 20 jaar geleden gevreesd werd, zien we gebeuren: een steeds ruimere inzet van euthanasie met in 2021 opnieuw een stijging ten opzichte van het jaar ervoor (zie grafiek hiernaast).
De daling in 2018 is waarschijnlijk veroorzaakt door het onderzoek door justitie in die periode naar een aantal als onzorgvuldig bestempelde euthanasiegevallen, dat artsen heeft afgeschrikt.
Euthanasie bij (gevorderde) dementie is in 2019 actueler geworden door een controversiële uitspraak van de rechter. Hierover werd ik geïnterviewd in de tv-studio van televisiezender Family7 10 minuten
Genderdysforie
Tijdens het minisymposium Gender en geloof, op 3 maart 2023 georganiseerd door de SGP-afdeling Tholen, besprak ik de medische aspecten van dit actuele thema onder de titel “De arts als ingenieur van de gewenste identiteit”.
Daarbij verdedigde ik drie stellingen:
- De medische diagnose ‘genderdysforie’ betreft een ernstige stoornis.
- Genderdysforie hangt niet samen met intersekse condities.
- Geslacht-veranderende behandelingen zijn aller-allerlaatste keus.
Orgaandonatie
De mogelijkheden van orgaandonatie spreken tot de verbeelding. De nieuwe wetgeving die op 1 juli 2020 van kracht werd, levert nieuwe vragen op. Hieronder twee korte filmpjes uit 2019. En een opname van een complete spreekbeurt uit 2020.
Opvallend is de geringe aandacht voor de mogelijkheid van orgaandonatie vóór overlijden. Voor die mogelijkheid pleit ik graag.
Op de pagina Overig vind je veel meer bijdragen. Hieronder alleen een selectie met de meest recente.
Het kabinet overweegt het aantal kinderhartcentra terug te brengen van vier naar twee. tv-interview 10 minuten
Concentratie van hoogcomplexe zorg komt de kwaliteit ervan ten goede en de veiligheid van de patiëntjes. |
 Uitgelicht 7 december 2022 |
Verplicht medisch specialisten in loondienst te gaan
Werken in loondienst maakt minder vatbaar voor perverse productieprikkels. |
6 oktober 2022 |
| Integraal Zorgakkoord
Het Integraal Zorgakkoord is ondertekend door de meeste zorgorganisaties. Alleen de huisartsenbranche heeft het akkoord vooralsnog niet getekend. Zij maken zich zorgen over de uitwerking van dit akkoord. Ook heeft dit nieuwe akkoord gevolgen voor patiënten. Want wat betekent dit voor hen? tv-interview 10 minuten |
 19 september 2022 |
Stop met onzinnige zorg door de huisarts
Huisartsen hebben het druk. Dat drukte samenhangt met ‘onzinnige zorg’, maakt het extra zwaar. Onzinnige zorg verdringt bovendien goede zorg. |
14 juli 2022 |
Ontwikkel nieuwe vormen van spoedzorg
Een voor ieder goed bereikbare SEH blijft onmisbaar. |
3 maart 2022 |
Wees open over zelfmoord
Openheid erover vermindert het isolement en het verdriet. Tijdige hulp kan zelfdodingen voorkomen. |
20 januari 2022 |
Houd een leeftijdsgrens van 18 jaar aan bij genderbehandelingen
Hormonale en chirurgische geslachtsverandering heeft soms een positief effect. Maar lichamelijke complicaties en psychische problematiek treden vaak op. |
28 oktober 2021 |
| Een op de vier jonge artsen denkt aan stoppen met de opleiding
Radio-interview 6 minuten door Marien Korterink voor Groot Nieuws Radio op 11 december 2020. |
 |
Palliatieve zorg
Palliatieve zorg houdt meer in dan verlichting van pijn en ander lichamelijk lijden. De invulling hiervan wordt sterk beïnvloed door de visie die men heeft op dood en sterven. Dit leg ik in dit artikel kort uit (Reformatorisch Dagblad, 2016).
In Het medische antwoord op lijden beschrijf ik de huidige mogelijkheden van de palliatieve geneeskunde en de grenzen daarvan. Dit hoofdstuk verscheen in Lijden en volhouden (Lindeboomreeks nr. 19, 2016; zie cover hiernaast).
Mogelijkheden van palliatie kwamen ook aan bod in een interview in het themanummer van Radix van ForumC in september/oktober 2022.
Gelukkig komt er geleidelijk meer aandacht voor deze alternatieve mogelijkheden in plaats van het eenzijdige focus op langer moeten doorleven. Zie bijvoorbeeld het initiatief van Kankerfonds KWF in 2022.
Over het onderwerp pijn, lijden, geloof en euthanasie ging ik in 2019 in gesprek met Andries Knevel in EO’s tv-programma Andries of klik op de foto, 26 minuten
Behandeling van pijn
De klassieke pijnfysiologie betreft hoofdzakelijk de sensorische kant van pijn. Interessante materie! Maar voor patiënten met pijn is de belevingskant even belangrijk, en daarom is tevens aandacht nodig voor de niet-lichamelijke factoren. Zorg voor de hele mens dus, zoals ik elders kort uitleg (Reformatorisch Dagblad, 2014). Daarom komt ook die kant aan bod in de uitgebreide nascholing over Pijn en pijnbehandeling – nascholing voor huisartsen (AccreDidact, 2016; zie cover hiernaast). Hiervan verschijnt voor apothekers begin 2024 een volledig herziene update.
Helaas is het gebruik van opioïden (morfine-achtige pijnstillers) geleidelijk dusdanig ontspoord, waardoor er inmiddels sprake is van een ware opioïden-crisis (Nederlands Dagblad, 2019).
Het interview in Leven met pijn (RDMagazine, 2021) gaat vooral over chronische pijn; wat is daartegen te doen en hoe kan je daar zelf een actieve rol in spelen? Het is een gemiste kans dat onderzoek naar pijn zich vaak focust op de omvang van het probleem en niet op de aanpak, zo analyseer ik in Aanpak van pijn is maatwerk (Nederlands Dagblad, 2022).
Voor kinderen schreef ik Waarom voel je pijn? (in de rubriek ‘Bram vraagt’ van het Nederlands Dagblad, 2018). Maar de boodschap is niet alleen voor kinderen bedoeld.
Bij het nadenken over lijden is het goed om ook stil te staan bij het lijden van de zorgverlener (Reformatorisch Dagblad, 2016).
Pijn bij kanker
De nascholing Pijn bij kanker – nascholing voor apothekers schreef ik voor AccreDidact (september 2023). Deze gaat specifiek in op de diverse aspecten van de behandeling van patiënten met pijn bij kanker. Het betreft een volledig herziene update van die van 2016.
Omdat bij patiënten met kanker pijn zelden het enige probleem is, hoort goede zorg zich ook op die andere aspecten te richten – een essentieel kenmerk van palliatieve zorg. Een ziekenhuisafdeling voor palliatieve zorg geeft hiervoor bijzondere mogelijkheden. Onder de titel Palliatieve zorg op een palliatieve zorg unit besprak ik de lessen van de 20 jaar met zo’n afdeling.
Voor een patiëntenvereniging schreef ik over de mogelijkheden van behandeling van pijn bij kanker, ook indien genezing niet meer mogelijk is: Waarom pijn en ander lijden behandeld moet worden (2010).
Voor professionals verzorgde ik tussen 2005 en 2016 een college Pijnbehandeling in de palliatieve fase voor de Kadercursus palliatieve zorg voor artsen. |
Vaccinatie
Vaccinatie blijkt een gevoelig onderwerp. Spookverhalen en nepnieuws spelen daarin een rol. Ook religieuze argumenten worden wel genoemd, zoals of vaccinatie strijdig is met vertrouwen op Gods voorzienigheid.
Hierover werd ik telefonisch geïnterviewd door Groot Nieuws Radio (in 2019) 6 minuten.
Hierover ging ik ook in gesprek in Uitgelicht Analyse, deel 3 in een serie over medisch-ethische thema’s van televisiezender Family7 (2021) 28 minuten.
Dit thema kwam opnieuw en veel uitvoeriger aan bod met de komst van een vaccin tegen corona. Een uitkomst! Maar omdat er per doelgroep verschillende twijfels blijken te zijn, pleit ik voor gerichte vaccinatiecampagnes, namelijk per doelgroep (Nederlands Dagblad, 2021). Onder de tab «Corona» vind je trouwens meer bijdragen over deze infectieziekte en zijn impact op de samenleving en ook over vaccinatie daartegen.
Het RIVM verstuurde in september 2023 aan alle 60-plussers en mensen met een verhoogd risico de uitnodigingen voor een nieuwe ronde van coronavaccinaties. Ook ontvangen alle mensen van 63 tot 66 jaar dit najaar een uitnodiging voor een pneumokokkenprik. En dan komt de griepprik er ook nog aan… Maar wat is het nut van al die vaccinaties? Daarover ging dit radio-interview 10 minuten.
Weer een heel ander verhaal is die rond vaccinatie tegen het HPV-virus. Omdat men het kan opdoen door seks is een monogame relatie een prima bescherming. Maar de praktijk van het leven verloopt soms minder voorspelbaar. Daarom is het wijs om jongeren van 10 jaar ook met dit onderdeel van het Rijksvaccinatieprogramma mee te laten doen. Het HPV-virus maakt niet direct ziek; de eventuele gevolgen zijn er pas op langere termijn, maar dan zijn ze wel erg naar: kanker op heel vervelende plekken (baarmoederhals, geslachtsorganen bij man en vrouw, mond en keel). Dit leg ik uitvoeriger uit in dit radio-interview 7 minuten
Voltooid leven
Een initiatief-wetsvoorstel van D66 heeft het onderwerp hulp bij zelfdoding bij ‘voltooid leven’ op de agenda gezet. Hierover schreef ik in 2011 een artikel en sprak ik onder meer op de Guido-conferentie van de SGP in 2017 en bij het Jacobi-debat in Utrecht in 2017. Dat de discussie hierover voorlopig niet voltooid is, voorspelde ik eveneens in 2017.
Over de onwenselijkheid van een voltooid leven-regeling sprak ik ook in de nieuwsrubriek Uitgelicht van Family7 in 2020 10 minuten
Overigens verdient dit onderwerp inmiddels een open discussie zodat de vele tegenargumenten luider klinken en meer gehoor krijgen. Zo’n open discussie bepleit ik in dit korte opinieartikel (Nederlands Dagblad, 2021).
Waarom-vragen
Mijn Gedachten over pijn, lijden en God verscheen in 1996 als hoofdstuk in Christendom onwijs?! 15 wetenschappers over God, geloof en wetenschap (zie cover links).
Persoonlijke gedachten hierover kwamen 20 jaar later aan bod in het interview Vertrouwd met de gevreesde ziekte (Reformatorisch Dagblad, 2016).
Belevenissen in mijn 30-jarige loopbaan als anesthesist vertel ik in Ik wil juist wakker blijven in EO’s magazine Visie, 2019 (zie cover rechts).
Zorg voor ernstig zieken
Het gebruik van de term ‘kwaliteit van leven’ suggereert dat het leven ook minderwaardig zou kunnen zijn. Maar ik pleit er in dit pleidooi (Pro Vita Humana, 2000) voor om dit begrip toch te gebruiken.
In Op het snijvlak van angst en pijn (Reformatorisch Dagblad, 2005) vertel ik over het vakgebied pijnbehandeling als onderdeel van de anesthesiologie.
Vanwege het levensbedreigende karakter van kanker spreekt men bij de behandeling daarvan vaak in termen van ‘strijd’. Hierover gaat mijn Het gevecht gaat beginnen in Als kanker je raakt (2015, 6e herziene druk in 2022).
In Wijsheid in de spreekkamer (Nederlands Dagblad, 2015) komt aan bod hoe ik omga met deze dilemma’s.
Dit is ook onderwerp van het gesprek in 2019 in EO’s tv-programma Andries of klik op de foto, 25 minuten
